عبدالله بن امیر علم‌الدین سلیمان تنوخیتنوخی، عبداللّه بن سلیمان، ملقّب به جمال‌الدین، فقیه و فیلسوف و عارف دروزی در قرن نهم است. فهرست مندرجات۲ - دوره شکل‌گیری دروز ۳ - دوران کودکی و جوانی ۴ - فعالیت علمی ۵ - اقدامات مذهبی و اجتماعی ۶ - علاقه به صوفیه ۷ - شاگردان ۸ - زیارتگاه دروزیان ۹ - آثار و تالیفات ۹.۱ - شروحات الامیر السید ۹.۲ - سیاسة الاخیار فی شرح کمالات النبی المختار ۹.۳ - اللغة العربا ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - شخصیتشناسیتَنوخی، عبدالله بن امیر علم‌الدین سلیمان (۸۲۰-۸۸۴ق/ ۱۴۱۷ـ۱۴۷۹م)، از شخصیت‌های ممتاز دروزیه، مشهور به الامیر السید. تنوخیان گروهی از قبایل یمنی بودند که پیش از اسلام و پس از مهاجرت به بحرین و ادغام با قبایل دیگر، به تنوخی معروف شدند. [۱]
حمزه، ندیم نایف، التنوخییون، ج۱، ص۱۵، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
مهاجرت آن‌ها همچنان ادامه داشت، چنان که در سدۀ ۳م به صورت پراکنده به شام و عراق رسیدند، اما در شهرهای لاذقیه و اشواف، برای سیر مهاجرت و استقرار آن‌ها در بلاد مختلف (جبل لبنان) متمرکز شدند. [۲]
حمزه، ندیم نایف، التنوخییون، ج۱، ص۷، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۳]
حمزه، ندیم نایف، التنوخییون، ج۱، ص۱۵-۳۸، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۲ - دوره شکل‌گیری دروزپس از گذشت دورۀ دعوت و توقف ترویج تعالیم دروز که مسئولیت آن بر عهدۀ امام و نمایندگان او بود، دورۀ دیگری از مذهب دروز شکل گرفت که در آن علمای دینی وظیفه داشتند تا در کنار تأکید بر امر به معروف و نهی از منکر، تعالیم مذهبی را برای اعضای جامعۀ دروز شرح و تفسیر کنند. تنوخی از مهم‌ترین مشایخ این دوره به شمار می‌رود. [۴]
بعینی، حسن امین، جبل العرب، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۵، بیروت، ۱۹۸۵م.
در سدۀ ۹ق جامعۀ دروزیان توانستند برای زمانی آرامش سیاسی و اجتماعی را تجربه کنند؛ بخش مهمی از موفقیت‌های تنوخی در تهذیب و پاک‌سازی عقاید دروز حاصل همان شرایط بود. برای برداشتی دیگر از شرایط اجتماعی لبنان. [۵]
ابوصالح، عباس و سامی مکارم، تاریخ الموحدون الدروز السیاسی فی المشرق العربی، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱، بیروت، ۱۹۸۱م.
[۶]
کرد علی، محمد، خطط الشام، ج۲، ص۱۹۱، بیروت، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
[۷]
نصر، مرسل، الموحدون الدروز فی الاسلام، ج۱، ص۱۲۰، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
۳ - دوران کودکی و جوانیمنابع مربوط به زندگی تنوخی معدود است. دو سند اصلی دربارۀ زندگی وی در دست است: یکی کتاب السید عبد الله التنوخی تألیف ابوعلی مرعی، شاگرد تنوخی برای نشانی نسخۀ خطی اثر، [۸]
خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، بیروت، ۱۹۸۵م.
و دیگری بخشی از کتاب صدق الاخبار تألیف حمزة بن احمد بن عمر معروف به ابن سباط (د پس از ۹۲۶ق). هرچند ابن سباط خود در کودکی تنوخی را ملاقات کرده بود، اطلاعات مربوط به زندگی تنوخی را از طـریق روایـات پدرش، شهـاب‌الـدین احمـد بن سبـاط کـه از شاگردان وی بود، نقل کرده است. [۹]
خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، ج۱، ص۶۱۲، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۱۰]
ابوعزالدین، نجلا، الدروز فی التاریخ، ج۱، ص۲۲۸، بیروت، ۱۹۹۰م.
او از خاندان امیران تنوخی لبنان بود. در ۸۲۰ در روستای عَبَیْه در شوف لبنان به دنیا آمد. کودکی بیش نبود که پدر را از دست داد. وی با حمایت مادر شروع به خواندن قرآن کرد و در همان ایام برای یادگیری علوم دینی و حدیث به اطراف سفر می‌کرد. [۱۱]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۷۸، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
تنوخی همچنان که بزرگ‌تر می‌شد، از نزدیکان خود که به کارهای حکومتی اشتغال داشتند، کناره می‌گرفت. [۱۲]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۷۹، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
بعدها هم زمانی که ریاست دینی دروزیان را بر عهده داشت، دیگران را از اشتغال به کار حکومت باز می‌داشت. [۱۳]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۲، ص۸۹۳، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
ثمرۀ ازدواج تنوخی با عایشه، دختر امیر سیف‌الدین ابوبکر از امرای تنوخی، ۳ پسر و یک دختر بود که همگی پیش از مرگ پدر در گذشتند. [۱۴]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۱۴، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
[۱۵]
شدیاق، طنوس، اخبار الاعیان فی جبل لبنان، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۱۶]
زهرالدین، نایف، مناهل الحکماء و الاولیاء و مآثر الاعلام الموحدین، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵، بیروت، ۱۹۹۷م.
[۱۷]
بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، ج۲، ص۶۴۶، بیروت، ۱۹۷۳م.
۴ - فعالیت علمیشعر و علوم مختلف از قبیل صرف و نحو و معانی و بیان و حساب و منطق و تاریخ را نزد معلمان خصوصی آموخت، همچنین متون دروزی و قرآن را فرا گرفت و حافظ قرآن شد. وی چند سالی را در دمشق گذراند و در آن‌جا به کتابخانه‌هایی دسترسی یافت و به مطالعات خود در فلسفه و کلام و مذهب و تصوف ادامه داد، [۱۸]
نجلا ابوعزالدین، الدروز فی التاریخ، ج۱، ص۲۲۹، بیروت ۱۹۹۰.
همچنین کتابخانه‌ای فراهم کرد که گزارشی از آن موجود است. [۱۹]
ابن سباط، صدق الاخبار، ج۲، ص۸۸۰، تاریخ ابن سباط، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
[۲۰]
EI ۲ , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro).
تنوخی مدت ۱۲ سال در محلۀ شاغور دمشق به مطالعه و تعلیم گذراند. وی در پی اختلافاتی که با یکی از مشایخ دمشق داشت، [۲۱]
زهرالدین، نایف، مناهل الحکماء و الاولیاء و مآثر الاعلام الموحدین، ج۱، ص۲۰۵، بیروت، ۱۹۹۷م.
و نیز به درخواست اهالی عبیه تصمیم به بازگشت به زادگاه خود گرفت و در آن‌جا به تعلیم و ارشاد مشغول شد. [۲۲]
زعبی، محمد علی، الدروز، ج۱، ص۷۰، ظاهرهم و باطنهم، کویت، ۱۹۷۲م.
او طی مطالعاتش شروع به جمع‌آوری شرح‌ها و تفاسیر قرآن، سیر، آثار فقهی و کتب لغت همچون صحاح جوهری کرد و بدین‌ترتیب توانست کتابخانه‌ی شخصی فراهم آورد که گزارشی از آن در دست است. [۲۳]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۸۰، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
[۲۴]
خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، ج۱، ص۶۲۲، بیروت، ۱۹۸۵م.
۵ - اقدامات مذهبی و اجتماعیتنوخی دستور عمران مساجد و برپایی نماز جماعت را داد، بر قرائت قرآن اصرار می‌ورزید و در مجالس درس خود افزون بر تفسیر قرآن و شرح احکام فقهی، بیشتر به تعالیم صوفیان اهل سنت می‌پرداخت. [۲۵]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۸۰- ۸۸۱، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
[۲۶]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۹۲، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
همچنین بر تعلیم و تربیت، بویژه آموزش دختران و زنان، تأکید می‌کرد. [۲۷]
نجلا ابوعزالدین، الدروز فی التاریخ، ج۱، ص۲۳۱، بیروت ۱۹۹۰.
به نظر می‌رسد او با چنین اقداماتی می‌کوشید تا جامعۀ دروزیان را از نظر اعتقادی به اهل سنت نزدیک کند. تنوخی برای مسیحیان لبنان هم شخصیت شناخته شده و قابل احترام بود؛ او بخشی از املاک خود را به فقرای مسیحی ساکن منطقه بخشید. [۲۸]
زعبی، محمد علی، الدروز، ج۱، ص۷۲، ظاهرهم و باطنهم، کویت، ۱۹۷۲م.
[۲۹]
خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، ج۱، ص۶۱۰، بیروت، ۱۹۸۵م.
۶ - علاقه به صوفیهتنوخی توجه خاصی به اخبار زهّاد و صوفیه داشت و به جمع‌آوری کتاب‌های آنان علاقه‌مند بود. [۳۰]
ابن سباط، صدق الاخبار، ج۲، ص۸۹۲، تاریخ ابن سباط، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
[۳۱]
نجلا ابوعزالدین، الدروز فی التاریخ، ج۱، ص۲۲۹، بیروت ۱۹۹۰.
۷ - شاگرداندر منابع حدود ۳۷ تن از شاگردان تنوخی را نام برده‌اند که بیشتر آن‌ها از جبل لبنان بودند. [۳۲]
بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، ج۲، ص۶۵۲، بیروت، ۱۹۷۳م.
پس از مرگ تنوخی، سیف‌الدین ابوبکر بن زنگی، عمو‌زادۀ تنوخی که سخت مورد توجه او بود، زعامت دروزیان را بر عهده گرفت. [۳۳]
ابن سباط، حمزه، تاریخ، ج۱، ص۸۴۶-۸۴۷، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
[۳۴]
حمزه، ندیم نایف، التنوخییون، ج۱، ص۱۳۸، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۳۵]
زعبی، محمد علی، الدروز، ج۱، ص۷۳-۷۴، ظاهرهم و باطنهم، کویت، ۱۹۷۲م.
۸ - زیارتگاه دروزیانوی در ۸۸۴ درگذشت. آرامگاه وی همواره مورد توجه دروزیان بوده است. برای نمونه در ۱۷۸۹م به دعوت بشیر جنبلاط، دروزیان در همایشی برای چاره اندیشی رفع مشکلات جنگ ناپلئون با عثمانیان در کنار آرامگاه وی اجتماع کردند. مزار او امروزه مسجد جامع عبیه است و همچنان زیارتگاه مؤمنان دروزی به شمار می‌رود. [۳۶]
بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، ج۲، ص۶۴۸، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۳۷]
بعینی، حسن امین، جبل العرب، ج۱، ص۲۰۱، بیروت، ۱۹۸۵م.
۹ - آثار و تالیفاتنوشتهها و نامه‌های تنوخی اغتشاش در فهم متون دروزی را از بین برد و تا امروز «عُقّال» بخشی از جامعه روحانی دروزی که خویش را وقف عبادت و تربیت دروزیان می‌کنند، [۳۸]
امین طلیع، اصل الموحدین الدروز و اصولهم، ج۱، ص۱۳۶، بیروت ۱۹۸۰.
متون دروزی را با توجه به آثار او می‌فهمند. [۳۹]
EI ۲ , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro).
کتاب‌هایی که وی در احکام، از جمله در باره نکاح و ارث، نوشته مقبولیت یافته و از دهه ۱۳۰۰ در محاکم مذهبی دروزی تثبیت شده اند. وی پس از «حدود» (بانیان دروزیه) محترمترین فرد در نزد دروزیان است. درباره زندگی تنوخی دو گزارش از معاصرانش، ابوعلی مرعی و ابن سباط، باقی مانده است. [۴۰]
نجلا ابوعزالدین، الدروز فی التاریخ، ج۱، ص۲۲۸، بیروت ۱۹۹۰.
همچنین عارف النَّکدی (متوفی ۱۳۹۵) کتابی در باره او با عنوان تاریخ الامیر عبداللّه التنوخی نوشته که به صورت خطی موجود است. [۴۱]
علی اکبر ضیائی، فهرس مصادر الفرق الاسلامیه، ج۲، ص۳۰، المصادر الدرزیه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در دوره اخیر نیز آثاری در شرح حال و افکار وی نگاشته شده است، از جمله کتاب سیره الامیرالسید جمال‌الدین عبداللّه التنوخی از عَجاج نُوَ یِهض و کتاب ولیُّ من لبنان، سیره العارف اِلامیرالسید جمال الدین عبداللّه التنوخی از یوسف یَزْبَک. تألیفات چندی از تنوخی باقی‌مانده که از مهم‌ترین آن‌ها ست: ۹.۱ - شروحات الامیر السیدکه چند شرح بر مجموعۀ رسائل الحکمة، رسائل مقدس دروز است. تنوخی بر حدود ۱۴ رساله از مجموعۀ ۱۱۱ تایی رسائل دروز شرح نوشته است که بیشتر موضوعات اخلاق، آداب و معاملات را شامل می‌شود. [۴۲]
بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، ج۲، ص۶۴۹-۶۵۲، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۴۳]
EI ۲ , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro).
۹.۲ - سیاسة الاخیار فی شرح کمالات النبی المختاراین اثر که برخی آن را شامل دو کتاب جداگانۀ سیاسة الاخیار و شرح کمالات النبی المختار می‌دانند، دربارۀ ذکر شمایل پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است. [۴۴]
بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، ج۲، ص۶۴۹، بیروت، ۱۹۷۳م.
۹.۳ - اللغة العربامعجم لغت عربی است که با ترتیب الصحاح جوهری تنظیم شده است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ تیموریه نگهداری می‌شود. [۴۵]
بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، ج۲، ص۶۴۸-۶۴۹، بیروت، ۱۹۷۳م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن سباط، حمزه، تاریخ، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م. (۲) ابوصالح، عباس و سامی مکارم، تاریخ الموحدون الدروز السیاسی فی المشرق العربی، بیروت، ۱۹۸۱م. (۳) ابوعزالدین، نجلا، الدروز فی التاریخ، بیروت، ۱۹۹۰م. (۴) بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، بیروت، ۱۹۷۳م. (۵) بعینی، حسن امین، جبل العرب، بیروت، ۱۹۸۵م. (۶) حمزه، ندیم نایف، التنوخییون، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۷) خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، بیروت، ۱۹۸۵م. (۸) زعبی، محمد علی، الدروز، ظاهرهم و باطنهم، کویت، ۱۹۷۲م. (۹) زهرالدین، نایف، مناهل الحکماء و الاولیاء و مآثر الاعلام الموحدین، بیروت، ۱۹۹۷م. (۱۰) شدیاق، طنوس، اخبار الاعیان فی جبل لبنان، به کوشش فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۱۹۷۰م. (۱۱) کرد علی، محمد، خطط الشام، بیروت، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م. (۱۲) نصر، مرسل، الموحدون الدروز فی الاسلام، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م. (۱۳) یزبک، یوسف ابراهیم، «ولی من لبنان»، المشرق، بیروت، ۱۹۵۹م، ج۵۳. (۱۴) علی اکبر ضیائی، فهرس مصادر الفرق الاسلامیه، ج ۲: المصادر الدرزیه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۵) محمدخلیل باشا، معجم اعلام الدروز، بیروت ۱۹۹۰. (۱۶) امین طلیع، اصل الموحدین الدروز و اصولهم، بیروت ۱۹۸۰. (۱۷) EI ۲ , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro). ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تنوخی، عبد الله»، شماره۶۱۳۵. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله بن سلیمان تنوخی»، شماره۳۹۷۰. رده‌های این صفحه : ادیبان سده نهم(قمری) | خاندان تنوخی | دروزیه | شاعران سوریه | شاعران قرن نهم | عارفان سده نهم(قمری) | علمای اسماعیلیه | علمای قرن دوازدهم | فقهای اسماعیلی | فیلسوفان اسلامی قرن 9 (قمری)
|